حقیقت نفس و نحوه ی ارتباط آن با بدن از نظر سهروردی و فخر رازی

نفس شناسی اساس و بنیاد همه ی معارف بشری می باشد. انسان علاوه بر بدن مادی دارای نفس روحانی و ملکوتی نیز می باشد. شناخت ماهیت نفس و درک حقیقت آن همواره مورد توجه فیلسوفان و متکلمان اسلامی بوده است. اکثر فیلسوفان اسلامی به پیروی از ارسطو نفس را به کمال اول برای جسم طبیعی آلی، تعریف کرده اند. سهروردی با توجه به نظام فلسفی و طبقه بندی خاصی که از موجودات عالم انجام می دهد، نفس را نوری از انوار حق تعالی می داند. ایشان نفس را به جوهری نورانی و قائم به ذات که ورای جسم است، تعریف می کند. فخر رازی همانند ابن سینا، نفس را به کمال اول برای جسم طبیعی آلی تعریف می کند. یکی از مسائلی که در زمینه ی نفس شناسی مطرح می شود مسئله ی تجرد نفس است. در رابطه با این مسئله همواره دو دیدگاه وجود دارد. عده ای منکر این نظریه هستند مثل گروهی از متکلمان و مادی گرایان، و عده ای به وجود نفس به عنوان موجودی مجرد اذعان دارند که اکثریت فلاسفه ی اسلامی در این دسته قرار دارند. سهروردی نفس را جوهری مجرد می داند که هر کسی با گفتن ضمیر «من» به آن اشاره می کند، نفس مغایر با اعضای بدن است و با تغیییر اعضای بدن تغییر نمی کند. او برای اثبات تجرد نفس، از دلایل ابن سینا البته با توجه به نگرش خاص خود و با تکیه بر نظریه ی علم حضوری، بهره می گیرد. فخر رازی گاهی همانند فلاسفه ی اسلامی، نفس را جوهری مجرد می داند و برای اثبات تجرد آن به دلایل و براهین ابن سینا تکیه می کند، و گاهی همانند متکلمان اسلامی نفس را جسمی لطیف می داند که به قدرت خداوند متعال در بدن تصرف می کند. یکی از مسائل دیگری که در زمینه ی نفس شناسی مطرح می شود مسئله ی رابطه ی نفس و بدن است. سهروردی رابطه ی نفس و بدن را بر اساس نظریه ی قهر عالی نسبت سافل و محبت سافل به عالی، بررسی می کند و رابطه ی آنها را تدبیری و شوقی می داند، که نفس به واسطه ی روح حیوانی، به تدبیر آن می پردازد. فخر رازی در این رابطه نیز نظری دوگانه دارد، آنجا که هم رأی با فلاسفه می شود رابطه ی نفس و بدن را همانند رابطه ی عاشق و معشوقی می داند و معتقد است زمانی که بدن، استعداد لازم را کسب کند نفس به واسطه ی روح بخاری در آن تصرف کرده و به تدبیر آن می پردازد. و آنجا که هم رأی با متکلمان می شود معتقد است که نفس به خواست خداوند در بدن تصرف کرده و از اول تا پایان باقی است.